Биыл сәуір айында мен «Тыйымнан тыйым салып, ақырын “шатыр” кетіп барады» деген атаумен мақала жарияладым. Ол екі нақты іске арналды: оппозициялық саяси партияны тіркеуге кедергілерге және пикет өткізуге тыйым салуға байланысты.
Жалпы, заңгерлер, әсіресе қорғаушылар мен сотқа қатысып жүрген заң кеңесшілері, сот шешімдерін сирек сынайды. Себебі олар сотқа құрметсіздік танытты деп айыпталып, оның беделіне нұқсан келтірді деп сыналудан сақтанады. Немесе кең таралған пікір бар: ұтылған тарап әрқашан шешімге наразы, сондықтан соттың шешімінен қандай да бір ілік іздейді, судьяның «барынша мұқият және объективті қарастырылып, ішкі сенімге сүйеніп, заңды және негізделген шешім қабылдағанына» қарамастан.
Сот шешімдері туралы өзім де сирек жазамын, дегенмен кейбір істерге қатысты негізді және дәлелді сын толып жатыр. Бірақ кей кездері үнсіз қалу мүмкін емес: егер алдымен жергілікті атқарушы орган, содан кейін сот «екіге екі – жиырма бес» деп айтса, бұл құқық мәселесі емес, жалпы ақыл-ойға қайшы нәрсе. Мұндайға тіпті заңдық түсініктеме беру де қажет емес.
Енді істің мән-жайын еске салайын. Азаматша Бурабаева Алматы қаласының әкімдігіне Абай ескерткішінің жанында мүгедектігі бар адамдардың құқықтарына арналған жалғыз адамдық пикет өткізетіні туралы хабарлама жолдады. Қабылданған заң бойынша елімізде пикет жалғыз адамдық болуы керек, ал екі немесе одан көп адам жиналса, ол митинг болып саналады. Неге екі адам біріксе, бұл пикет емес, митинг болатынына қатысты заң шығарушылар ешқандай түсініктеме бермейді. Мұндай бейбіт жиын былай өткізілуі мүмкін: алдымен бір адам сөйлейді, одан кейін екіншісі өз ойын айтады, осылайша бірін-бірі алмастырады. Бұл форматта бір-екі сағат «митинг» өткізеді. Ал жалғыз адамдық пикет өткізетін адам «ешкіммен жиналмайды», бір өзі тұрады, бірақ бұл да бейбіт жиын ретінде саналады. Жақсы, бұл жерде мен заңға тым қатал қарап тұрған шығармын…
Сонымен, әкімдік Бурабаева ханымға пикет өткізуге рұқсат бермеді, себебі ҚР «Қазақстан Республикасында бейбіт жиналыстарды ұйымдастыру және өткізу тәртібі туралы» Заңының 9-бабының 5) тармақшасына сәйкес, пикет өткізуге тыйым салынған, егер ол «қауіпті өндірістік нысандарға және арнайы қауіпсіздік техникасы талап етілетін өзге де нысандарға жақын аумақта» өткізілсе. Сонымен қатар, әкімдік 2020 жылғы 23 маусымдағы Алматы қаласы мәслихатының шешіміне сілтеме жасап, аталған тармақ бойынша тыйым салынған аумақтарды «мұндай нысандардан кемінде 400 метр қашықтықта» деп белгілеген.
Ал енді «пикет өткізушінің 400 метр жақын баруына болмайтын» нысан қандай? Бұл – Достық және Абай даңғылдарының қиылысы. Абай ескерткіші дәл осы қиылыста, Республика сарайының алдында орналасқан.
Әкімдік «қауіпті нысан» ретінде «автокөлік инфрақұрылымына қатысты нысандарды», яғни жолды енгізген. Айтпақшы, мұндай нысандардың қатарына әкімшілік-тұрмыстық ғимараттар, автобекеттер, автостанциялар, автопарктер, диспетчерлік пункттер, көлікті техникалық байқаудан өткізу орталықтары, көпдеңгейлі жол айрықтары, жолдар, жүргіншілер жолдары, жерасты өткелдері, халыққа қызмет көрсету нысандары орналасуы мүмкін жерлер, автожуу бекеттері, автотұрақтар, паркингтер, гараждар, дөңгелек желімдеу шеберханалары, жанармай бекеттері, техникалық қызмет көрсету станциялары және басқа да ғимараттар кіреді.
Сол Заңның 9-бабының басқа – 2) тармақшасына сәйкес, бұл нысандарда қандай да бір бейбіт жиналыс өткізуге болмайды. Әрине, пикет өткізуші жолдың ортасында тұрмауы тиіс, бірақ жол бойымен марш немесе шеру өткізуге болады. Ал бос тұрған автотұрақта, гараж жанында немесе көлік жөндеу станциясы маңында плакатпен тұруға неге болмайтыны заңда түсіндірілмеген.
Бірақ әкімдік пикетті тура жол қиылысында емес, одан 400 метр жақын маңда өткізуге тыйым салды, бұл аумақты «қауіпті өндірістік нысан» немесе «арнайы қауіпсіздік талаптарын қажет ететін өзге де нысан» деп танып.
Бәлкім, әкімдіктің заңды бұлай түсіндіруі пикет өткізуші мен ерекше қорғалуы тиіс нысанның «қауіпсіздігі» үшін сақтықтан туындаса керек. Бірақ бұған байланысты әкімдікке көптеген сұрақ туындайды. Мысалы, аталған аумақта мыңдаған адамдар жүретін жолақтар бар. Абай ескерткішінен 50–100 метр ғана қашықтықта екі қонақүй орналасқан, жүздеген туристер серуендейді. Онда көптеген мейрамхана, кафе, кинотеатр әрі Республика сарайы орналасқан, оған да күн сайын жүздеген адам келіп-кетеді. Демалушыларға орындықтар қойылған, сауда қызу жүріп жатыр, ғашық жастар кездеседі. Бірақ дәл осы жерге плакатпен екі сағат тұратын жалғыз пикет өткізуші ғана қауіп төндіріп тұр ма?
Айтпақшы, қаламыздағы арнайы белгіленген үш митинг өткізу орны да жолдың қасында немесе жол бойында орналасқанын еске салғым келеді.
Осылайша, әкімдіктің бұл «қисынын» бірінші сатыдағы сот, Алматы қалалық соты, тіпті өткен аптада ҚР Жоғарғы Сотының кассациялық алқасы да қолдады. Кейбіреулер мұны жекелеген мысал немесе саяси себептерге қатысты қабылданды деп ойлауы мүмкін. Бірақ, шындығына келсек, ақыл-ой кейде жоғалып кетеді деу дұрыс емес. Бұл істе ол мүлдем жоғалды. Ал басқа жағдайларда біртіндеп жоғала беретін болса, онда аксиомалар аксиома болмай қалады: екіге екі енді жиырма бес емес, төрт жарым болып қалуы мүмкін. Содан кейін сот жүйесінің беделіне «нұқсан келтіретін» ешкімнің де қажеті болмай қалады. Бұл істі өздері-ақ жақсы атқарады.
