Халықаралық ұйым Қазақстандағы адам құқығының жағдайына алаңдаушылық білдірді
Халықаралық Amnesty International әлемдегі адам құқығы ахуалына байланысты жыл сайынғы есебін жариялады. Онда Қазақстанға қатысты да маңызды мәселелер көтерілген.
Халықаралық ұйым 2024/25 жылдарға арналған есебінде біздің елге қатысты былай деп сөз бастайды: «Өз ойын еркін білдіру, бейбіт жиналу және бірігу құқықтары орынсыз шектеліп отырды. Азаматтық қоғам белсенділері, оппозицияны қолдаушылар, адам құқықтарын қорғаушылар, журналистер мен билікке сын айтқан блогерлер қысымға, қамауға және саяси астары бар айыптаулармен қылмыстық қудалауға ұшырады. 2022 жылғы қаңтар айындағы наразылықтар кезінде адам құқықтарын өрескел бұзғандардың көпшілігі әлі де жауапқа тартылған жоқ. Отбасындағы зорлық-зомбылық үшін қылмыстық жауапкершілікті қайта енгізетін заңнамаға қарамастан, әйелдер мен қыздарға қатысты зорлық-зомбылық кең таралған күйінде қалды. Билік ЛГБТИ адамдарға қатысты кемсітушілікті жалғастырды. Өзбекстаннан шыққан белсенділер мәжбүрлі түрде елге қайтарылу қаупінде болды. Климатқа қатысты іс-қимыл саясаты ұлттық міндеттемелерге сәйкес келмеді».
Amnesty International жазуынша, бір жылдың ішінде Қазақстанда саяси себеппен 24 адам, оның ішінде журналистер, құқық қорғаушылар мен блогерлер бар, қылмыстық қудалауға ұшырады. Журналистер құқығына қатысты халықаралық ұйым былай деді: «2025 жылдың алғашқы айларында Қазақстанда бұқаралық ақпарат құралдарына жасалған қысым мен шектеулер халықаралық және жергілікті бақылаушылардың алаңдаушылығын тудырды. Сәуір айындағы су тасқыны кезінде үкімет су басқан аймақтарға БАҚ өкілдерін кіргізуге тыйым салып, төтенше жағдай туралы сыни ақпарат таратқан журналистер мен блогерлерге қарсы қылмыстық және әкімшілік шаралар қолданды.
Атап айтқанда, Орал қаласындағы журналист Рауль Упоров су тасқыны туралы шектеулерді ашық сынағаны үшін «ұсақ бұзақылық» бабы бойынша айыпталып, сот оған айыппұл салды.
Мамыр айында ProTenge жобасының журналисі Жәмиля Маричева да қысымға ұшырады. Ол Telegram арнасында Азаттық радиосы журналистерін қолдағаны үшін «жалған ақпарат таратты» деген айыппен айыппұл төлеуге мәжбүр болды. Бұған себеп — биліктің Азаттық тілшілеріне аккредитация беруден бас тартуы.
Маусым айында қабылданған жаңа БАҚ туралы заңда онлайн ақпарат құралдарын міндетті түрде мемлекеттік тіркеуге қою талабы енгізілді. Бұл талаптар интернеттегі тәуелсіз журналистикаға тосқауыл қоюы мүмкін деген қауіп бар.
Ал тамызда жарияланған ережелерде Сыртқы істер министрлігі шетелдік БАҚ пен журналистерге аккредитация беруден заңға сәйкес бас тартуға құқылы екені айтылған. Бұл ереже нақты түсіндірілмегендіктен, журналистік қызметке әкімшілік кедергілер жасауға жол ашуы мүмкін.
Қазан айында бір топ қазақстандық журналист үкімет мекемелеріне отандық БАҚ-ты міндетті аккредитациялау жөніндегі жаңа ережелерге қарсы сотқа жүгінді. Ереже бойынша журналист тек өзі тіркелген БАҚ-тың ғана ақпаратын жариялауға құқылы. Бұл журналистердің еркіндігін шектейді. Жыл соңына дейін бұл сот ісі жалғасып жатты.
Журналистер мен құқық қорғаушылар бұл жағдайларды сөз бостандығына және ақпаратқа қол жеткізу құқығына нұқсан келтіру деп бағалап отыр».
Халықаралық ұйым жеті жылға бас бостандығынан айрылған Думан Мұхамедкәрімнің ісіне де назар аударып, оны саяси қудалауға ұшыраған азамат ретінде атап отыр.
Сонымен бірге, Amnesty International АЭС құрылысына қатысты референдум қарсаңында қудалауға ұшыраған 12 белсендінің жағдайына да алаңдаушылық білдіріп отырғанын ашық жазды.
«2025 жылы Қазақстанда тұратын Қарақалпақстандық белсенділерге қатысты жағдай адам құқықтарын қорғаушы ұйымдардың алаңдаушылығын тудырып отыр. Өзбекстанның Қарақалпақстан автономиялық республикасындағы адам құқықтарының бұзылуына қарсы күресіп жүрген белсенділерге өз елдеріне мәжбүрлі қайтарылу қаупі бар. Егер олар қайтарылса, азаптауға ұшырауы және саяси себептермен ұзақ мерзімге бас бостандығынан айырылуы мүмкін.
Ақпан мен сәуір айлары аралығында үш белсенді — Ақылбек Мұратбай, Расул Жұманиязов және Ринат Утамбетов — Қазақстанда ұсталып, Өзбекстанның экстрадициялау туралы сұранысы негізінде қамауға алынды. Оларға тағылған айыптар негізсіз және қоғамдық тәртіпке қауіп төндіретін ақпарат таратты деген желеумен қозғалған.
Атап айтқанда, Ақылбек Мұратбай Қазақстанда 10 жылдан бері заңды негізде тұрып келген. Ол босқын мәртебесін алу үшін өтініш білдіргенімен, Қазақстанның Босқындар істері жөніндегі комиссиясы оның өтінішін қанағаттандырмады. Жыл соңына қарай бұл шешімге қарсы шағым беру процесі жалғасып жатты.
Құқық қорғаушылар бұл жағдайды халықаралық босқындар құқығы мен «қайталау қаупі» (non-refoulement) қағидатына қайшы деп бағалап отыр. Бұл қағида бойынша адамды азаптауға немесе қудалауға ұшырауы мүмкін елге қайтаруға болмайды», делінеді халықаралық ұйымның есебінде.
