Қазақстанда кемсітушілікке қарсы күрес жүргізетін үкіметтік емес ұйымдардың коалициясы қызметін кеңейту үстінде. Ал, Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығында белгіленген кемсітушілікке қарсы құрылым жасақтау мерзімі әлдеқашан өтіп кеткен.
USAID қолдауымен QADAM бағдарламасы аясында 2007 жылдан бері жұмыс істеп келе жатқан Қазақстандағы азаптауларға қарсы үкіметтік емес ұйымдар коалициясының әрі қарайғы қызметіне қолдау көрсетіледі, сондай-ақ 2023 жылы құрылған кемсітушілікке қарсы коалицияға да көмек жасалмақ. Сол кезге дейін Коалицияға Қазақстанның Балалар Қоры, Дағдарыс Орталықтары Одағы, Қазақстандағы Парламентаризмді дамыту Қоры, Феминита, «Айрықша баланың құқықтары» бастамасы, Қазақстанның Діни Бірлестіктер Ассоциациясы, Ар.Рух.Хак ҚҚ, сондай-ақ бірқатар тәуелсіз сарапшылар мен құқық қорғаушылар кірген.
Қазіргі уақытта Адам құқықтары мен заңдылықты сақтау жөніндегі Қазақстан халықаралық бюросы бастамасымен құрылған Коалиция аясында «Кемсітушіліктен қорғау және теңдік қамтамасыз ету Кеңесін құру туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасы бойынша әзірленген іс-құжатты ілгерілету үшін жұмыс тобы құрылған. Одан бөлек бірнеше заңнамалық бастамалар да бар. Адам құқықтары мен заңдылықты сақтау жөніндегі Қазақстан халықаралық бюросы бүгінгі таңда бірқатар мемлекеттік органдармен жұмыс тобының құрамына қосылу туралы алдын ала келісімдер жасаған.
Екінші кемсітушілікке қарсы коалицияның қызметі аясында дискриминацияның түрлі көріністерімен күресетін ұйымдар өкілдерінің кездесуі өтті. Оларға мүгедектігі бар адамдар, діни азшылықтар, саяси және азаматтық белсенділер, ЛГБТ қауымдастығы және басқа да топтар кіреді.
Құқық қорғаушы Евгений Жовтис, қазіргі уақытта Адам құқықтары мен заңдылықты сақтау жөніндегі Қазақстан халықаралық бюросы жетекші сарапшы-консультанты, кездесуді бастамас бұрын, Қазақстанға БҰҰ деңгейінде қабылданған көптеген ұсыныстарында дискриминацияның заңды анықтамасы жоқ екені, сәйкесінше, оны жеңуге арналған институттар мен процедуралар жоқ екені бірнеше рет атап өтілгенін ескертті. Конституциядағы қазіргі норма да жұмыс істемейді, сондай-ақ теңдікке қатысты Қылмыстық кодексте белгіленген бап та қолданылмайды.
Антидискриминациялық заңнаманың жобасы туралы сөз қозғағанда, мемлекетке «қорқыныш тудырмау» үшін арнайы дискриминация туралы заң қабылдаудың орнына, заңнамалық деңгейде арнайы құрылым – Дискриминацияны жою кеңесін құру ұсынылды. Бұған Молдова тәжірибесін пайдалану керектігі айтылды.
Дегенмен, бұл бастама жүзеге аспады. Ұзақ уақыт бойы мемлекеттік органдар, әсіресе Әділет министрлігі мен Бас прокуратура, «қорғаныс» тактикасын қолданды, дейді Жовтис. Сонымен бірге, сырттан келетін сынға жауап беретін Сыртқы істер министрлігі мен Қазақстан Президентінің адам құқықтары жөніндегі комиссиясы тарапынан қолдау да білдірілгенін атап өту қажет. Алайда, мұның бәрі саяси конъюктураға тәуелді екені сөзсіз.
Алғашқы қадамдар 2020 жылы қасіретті Қордай оқиғасынан кейін жасалды. Сол кезде Мәдениет және ақпарат министрлігінің жанында этносаралық қатынастарды дамыту комитеті құрылды.
– Үкімет қандай да бір қадам жасауға тырысты, әсіресе БҰҰ Адам құқықтары жөніндегі кеңесінде Қазақстанның есеп беруіне дайындық барысында. Бұл Президенттің құқықтар саласындағы іс-қимыл жоспарының 24-тармағында көрініс тапты. Онда жұмыс тобын құрып, мұндай заңнаманы немесе органды құру мәселесін қарау қажеттілігі айтылды. Тіпті мерзім де белгіленді – 2024 жылдың сәуірі, бірақ әлі де ешқандай өзгеріс жоқ, – деп өкінішпен атап өтті Евгений Жовтис.
«Айрықша» қарым қатынасқа ұшырайтын үш категория билік үшін қауіпті көрінді. Олар мыналар:
– Діни азшылықтар
– Жыныстық азшылықтар
– Этникалық азшылықтар
Ең кемінде осы екі категория бойынша билік «белсенді» жұмыс істеп жатыр. Діни ұйымдар туралы заң қабылдауды қарастырып жатыр және ЛГБТ өкілдеріне мүлдем тыйым салуға бағыт алды.
Билік бұл мәселені саясиландырмай, барлығын екі блокқа бөлуді ұсынды: әйелдер мәселесі және мүгедектігі бар адамдарға қатысты деп. Сонымен бірге, Үсен Сүлейменов пен Галина Моисеенконың ұсынған идеясын көтерді.
Бірінші идея – Әділет министрлігіне қажетті өкілеттілік беріп, негізгі түсінік аппаратын қалыптастырып, уақытша заң қабылдау. Екінші – жаңа заң қабылдамай, тек қолданыстағы заңнамаға өзгерістер енгізу.
– Мен оларға түсіндірмек болдым, сіздер еңбек құқығы немесе мүгедектігі бар адамдар туралы заңға өзгерістер енгізіп, кейбір механизмдер құра аласыздар, бірақ бұл ештеңе бермейді, себебі дискриминация – әлдеқайда кең ұғым. Әділет министрлігі деген бұл мүлдем ол компетенцияға жатпайды. Егер оларға шағымды қарау функциясын берсе, бұл қалай жұмыс істейді және ол шешімнің күші қандай болмақ? – деп сұрақ қояды Жовтис.
Қазіргі уақытта бұл идеялар да өздерінің маңыздылығын жоғалтты. Сондықтан Коалицияның ұсыныстары әлі де өзектілігін сақтап отыр.
Коалицияның алдағы үш жылға арналған алдын ала стратегиясы ретінде ұсынылғандар:
– БҰҰ Адам құқықтары жөніндегі кеңесінен ұсыныстар алу, мұнда бұл мәселе міндетті түрде қаралады.
– Дискриминацияның барлық түрлері мен формаларын анықтайтын анықтаманы алу үшін жүйелі адвокация жүргізу; және мемлекеттік органдардың қайсысы осы мәселемен айналысатынын анықтау.
– Фактілерді мониторинг жасап, жинау және кейіннен стратегиялық іс жүргізу (қазіргі уақытта мүгедектігі бар адамдардың құқықтары жөніндегі БҰҰ комитетіне шағым түсірілді және феминистік бастамалардың бейбіт жиналыстарға шектеу қою жөнінде шағым дайындалуда).
Әрі қарай барлығы мемлекет басындағы адамдардың саяси ерік жігеріне және шешіміне байланысты болмақ.
