ХҚИ-ге қатысты

Халықаралық қаржы институттарының (ХҚИ) саясаттары мен тетіктері азаматтық белсенділерге адам құқықтары мен қоршаған ортаны қорғау үшін қуатты құралдар береді. Алайда оларды тиімді пайдалану үшін стандарттарды терең түсіну, процестерге белсенді қатысу және тұрақты мониторинг қажет. Азаматтық қоғам ХҚИ қаржыландыратын жобалардың ашықтығы мен есептілігін қамтамасыз етуде негізгі рөл атқаруы тиіс, осылайша олардың халықаралық стандарттарға және жергілікті қауымдастықтардың мүдделеріне сай болуын қадағалау қажет.

1. ХҚИ саясаты мен стандарттарын зерделеу және пайдалану: негізгі құжаттармен танысып, жергілікті билік органдарымен, мердігерлермен және ХҚИ өкілдерімен жобаларды талқылау кезінде нақты стандарттар мен міндеттемелерге сілтеме жасаңыз.
2. Қоғамдық тыңдаулар мен консультацияларға белсенді қатысу, мемлекеттік органдар, ХҚИ және азаматтық қоғам арасындағы диалогты дамыту: ХҚИ қаржыландыратын жобалар мүдделі тараптармен, соның ішінде жергілікті қауымдастықтар мен ҮЕҰ-мен міндетті түрде консультациялар өткізетініне көз жеткізіңіз; қатысуға дайындалыңыз, халықаралық стандарттар мен үздік тәжірибелерге негізделген ұсыныстар мен ескертулер енгізіңіз; консультациялар өткізілмеген немесе формалды түрде өткен жағдайларды тіркеңіз және оларды адвокацияда пайдаланыңыз.
3. Жобаларды іске асыруды мониторингтеу: тәуелсіз мониторинг жүргізу үшін басқа ҮЕҰ мен белсенділермен коалициялар құрыңыз; экологиялық және әлеуметтік тәуекелдерді басқару жоспарлары сияқты ХҚИ құралдарын қолданыңыз; стандарттардың бұзылу жағдайларын, соның ішінде экологиялық және әлеуметтік құқықбұзушылықтарды құжаттаңыз және бұл ақпаратты шағым беру кезінде пайдаланыңыз.
4. Тәуелсіз тетіктер арқылы шағым беру: бұзушылықтар орын алған жағдайда Дүниежүзілік банктің Инспекциялық панелі, Азиялық даму банкінің тәуелсіз есептілік тетігі, Еуропалық қайта құру және даму банкінің шағымдарды қарау тетігі сияқты тәуелсіз құрылымдарға шағым беріңіз; бұзушылықтарды растайтын дәлелдемелер базасын дайындаңыз (құжаттар, фото және бейнематериалдар, жергілікті тұрғындардың куәліктері); тергеу жүргізуді және бұзушылықтарды жою шараларын қабылдауды талап етіңіз.
5. Хабардарлықты арттыру және оқыту: жергілікті тұрғындарға өз құқықтары мен ХҚИ жобалары аясындағы қорғау тетіктері туралы ақпараттық науқандар мен тренингтер өткізіңіз; ақпаратты таратыңыз, әлеуметтік желілерді, БАҚ пен басқа арналарды пайдаланыңыз; халықаралық ұйымдармен ынтымақтасыңыз, сарапшылар мен Bankwatch сияқты watchdog ұйымдарын тартыңыз. ХҚИ мен халықаралық серіктестер азаматтық қоғамды, соның ішінде тәуекел мен апат аймақтарында тұратын әйелдер, балалар және мүмкіндігі шектеулі адамдар сияқты осал топтарды қорғаудың сенімді тетіктерін құруы және белсенділерге қарсы кез келген репрессия кезінде жобаларды қаржыландыруды тоқтатуы қажет.
6. Басқа белсенділер мен ҮЕҰ-мен күш-жігерді үйлестіру: ұқсас бағыттарда жұмыс істейтін белсенділер мен ҮЕҰ-лармен желілер құрыңыз; халықаралық науқандарға қатысыңыз және ХҚИ-дың ашықтығы мен есептілігін арттыруға бағытталған жаһандық бастамаларға қосылыңыз.
7. Адвокацияны күшейту үшін теріс мысалдарды пайдалану: сәтсіз жобаларды, ХҚИ стандарттары сақталмаған жағдайларды талдаңыз және оларды бақылауды күшейтудің қажеттілігін дәлелдеу үшін пайдаланыңыз; қосымша алдын алу шараларын енгізуді талап етіңіз. Формалды тетіктерден тыс шығып, сыртқы саяси және құқықтық қысым стратегиясын пайдалану қажет.
8. Ұлттық билік органдарымен жұмыс: Қазақстан үкіметіне ХҚИ алдындағы міндеттемелерін, соның ішінде адам құқықтары мен экологиялық стандарттарды сақтау туралы еске салыңыз; ХҚИ қаржыландыратын ұлттық даму бағдарламаларына азаматтық қоғам талаптарын енгізуді ұсыныңыз.
9. Жергілікті қауымдастықтардың қатысуын қамтамасыз ету маңызды: тәуекел мен апат аймақтарында тұратын қауымдастықтардың ХҚИ жобаларын іске асыру процесіне қатысуын қамтамасыз ету қажет, осылайша даму серіктестерінің бастамалары Қырғызстан экологиясына зиян келтірмей, қауымдастықтар мен осал топтардың қажеттіліктерін ескеруге тиіс.

ФАТФ-қа қатысты

ФАТФ азаматтық қоғамға шамадан тыс реттеуге және мемлекеттің репрессивті шараларына қарсы тұру үшін пайдалануға болатын бірқатар құралдар ұсынады. ФАТФ стандарттары терроризмді қаржыландырумен және ақшаны жылыстатумен күресуге бағытталғанымен, олар үкіметтік емес ұйымдардың (ҮЕҰ) қызметін шектеу құралы ретінде қолданылмауы тиіс. Орталық Азия елдерінің азаматтық қоғамдары өз құқықтарын қорғау және ұлттық заңнаманы халықаралық стандарттарға сәйкестендіру мақсатында төмендегі тетіктерді пайдалана алады.

Ұлттық заңнаманы мониторингтеу және ФАТФ халықаралық тетіктерін пайдалану

Репрессивті шараларға қарсы тұрудың алғашқы қадамы – терроризмді қаржыландыру мен ақшаны жылыстатуға қарсы іс-қимыл (ПОД/ФТ) саласындағы заңнаманы жүйелі және проактивті түрде мониторингтеу, сондай-ақ оның ФАТФ стандарттарына және Орталық Азия елдерінің халықаралық міндеттемелеріне сәйкестігін талдау. ФАТФ-тың 8-ші ұсынымының негізгі талаптарының бірі – реттеу шараларының пропорционалдығы, яғни барлық ҮЕҰ-ға ортақ шектеулер енгізуден бас тарту және тек шынымен терроризмді қаржыландыру қаупі бар ұйымдарға ғана алдын алу шараларын қолдану. Егер ФАТФ стандарттары ҮЕҰ-ға заңсыз қолданылса, олар мәселені егжей-тегжейлі сипаттап, қажет болған жағдайда дәлелдер мен материалдарды қоса отырып, ФАТФ хатшылығына жүгіне алады. Алайда тәжірибе көрсеткендей, ФАТФ хатшылығы мұндай өтініштерді көбіне сол елдің үкіметіне қайта бағыттайды. Сондықтан ҮЕҰ өз өтініштерін нақтылап, ФАТФ-тан не күтетіні мен ықпал ету тетіктерін айқын көрсетуі тиіс. Азаматтық қоғам өкілдері ФАТФ бойынша ҮЕҰ-лардың жаһандық коалициясын пайдаланып, Қазақстандағы реттеудің коммерциялық емес секторға нақты әсерін көрсететін ұжымдық өтініштер бере алады. Бұл платформа 2023 жылы өзінің тиімділігін дәлелдеді, сол кезде коалиция 8-ші ұсынымды қайта қарауға және ҮЕҰ-дың қаржыға қол жеткізу құқығын ескерудің маңыздылығын мойындатуға қол жеткізді. Қазақстандық ҮЕҰ осы коалициямен еркін байланысып, шамадан тыс реттеу мен мемлекеттік қысымның дәлелдерін ұсына алады.

Көлеңкелі есептер және ФАТФ бағалауына қатысу

ФАТФ және оған ұқсас өңірлік топтар елдерді өзара бағалауды тұрақты түрде жүргізеді, және азаматтық қоғамның бұл процеске қатысуы репрессияларға қарсы тиімді құрал бола алады. Атап айтқанда, азаматтық қоғам ұйымдары мыналарды жасай алады:

• Елдегі ҮЕҰ жағдайы туралы баламалы деректер ұсыну және шамадан тыс реттеу салдарынан туындаған барлық құқық бұзушылықтарды тіркеу.
• ҮЕҰ-ларға қысым жасау және стигматизациялау жағдайларын құжаттау, соның ішінде негізсіз тексерулер, айыппұлдар, қызметті тоқтату және шоттарды жабу фактілерін көрсету.
• Халықаралық ұйымдармен (мысалы, ЕҚЫҰ, БҰҰ және ФАТФ бойынша ҮЕҰ жаһандық коалициясы) бірлесіп, ұжымдық шағымдар мен есептер беру.

ФАТФ стандарттарын қайта қарау және халықаралық деңгейдегі адвокация

Азаматтық қоғам ФАТФ стандарттарын қайта қарау процесіне тікелей қатысып, ҮЕҰ-ларды шамадан тыс реттеуден қорғауды күшейтуге ықпал ете алады. Бұл келесі жолдармен жүзеге асады:

• 8-ші ұсынымға өзгерістер енгізу жөніндегі ресми түсініктемелер мен ұсыныстарды ФАТФ хатшылығына жіберу.
• Халықаралық сарапшылармен өзара іс-қимыл жасап, ФАТФ бойынша ҮЕҰ жаһандық коалициясы аясындағы талқылауларға қатысу.
• БҰҰ және ЕҚЫҰ алаңдарын пайдаланып, мәселелерді халықаралық деңгейге шығару.

Халықаралық адвокация және құқық қорғау тетіктері

Мемлекеттердің репрессивті шараларына қарсы тұру үшін азаматтық қоғам халықаралық адвокация құралдарын пайдалана алады. Атап айтқанда, ҮЕҰ мына әрекеттерді орындай алады:

• ҮЕҰ құқықтарының бұзылуын тіркей отырып, БҰҰ, ЕҚЫҰ және басқа халықаралық ұйымдарға шағымдар жіберу. Бұл тұрғыда ерекше рөл атқаратындар:
  • БҰҰ-ның бейбіт жиналыстар мен бірлестіктер бостандығы құқығы жөніндегі арнайы баяндамашысы – ҮЕҰ-ларға қысым көрсету және стигматизациялау жағдайларын қарайды;
  • БҰҰ-ның терроризмге қарсы күрес жағдайында адам құқықтары мен негізгі бостандықтарды ілгерілету және қорғау мәселелері жөніндегі арнайы баяндамашысы – терроризмді қаржыландыруға қарсы шаралардың халықаралық адам құқықтары стандарттарына сәйкестігін бағалайды;
  • ЕҚЫҰ-ның Демократиялық институттар және адам құқықтары жөніндегі бюросы (БДИПЧ ЕҚЫҰ).
• Шамадан тыс реттеу мәселелерін жариялау үшін халықаралық БАҚ-тың назарын аудару.
• ФАТФ және үкімет өкілдерімен кездесулер барысында мәселелерді көтеру үшін Орталық Азия елдеріндегі дипломатиялық миссиялармен (ЕО, АҚШ, Ұлыбритания, Канада) өзара іс-қимыл жасау.

ИТБИ-ға (ИПДО) қатысты

Пайдалы қазбаларды өндіру саласындағы ашықтық бастамасы (ИТБИ) пікір білдіру еркіндігін, бірлестік құқығын және шешім қабылдау процестеріне қатысуды жақсартуға бағытталған бірқатар тетіктерге ие. Сонымен бірге, бұл тетіктер ИТБИ процесінің шеңберімен шектеледі. ИТБИ көпжақты бастама болып табылатынын және шешімдер ережелерді сақтау мен орынды ымыраға келуге негізделетінін есте сақтау қажет. Сондықтан бұл тетіктердің тиімділігі азаматтық қоғам белсенділері ұсынған ақпараттың сапасына байланысты. ИТБИ стандарты азаматтық қоғамның белсенді және тәуелсіз қатысуын тікелей қарастырады. Бұл Орталық Азия елдерінде азаматтық кеңістікті қорғау мақсатында ИТБИ-ды пайдалану мүмкіндігін береді, үкіметтерден азаматтық қоғамның «толық, белсенді және тиімді қатысуын» қамтамасыз етуді талап ете отырып, ИТБИ стандарты мен валидация нәтижелері бойынша түзету шараларын орындауды міндеттейді.

Орталық Азия елдерінің азаматтық қоғам белсенділері келесі тетіктерді пайдалана алады:

1. ИТБИ стандарты бойынша құзыреттілікті арттыру, әсіресе өндіруші аймақтардағы азаматтық қоғам белсенділері арасында. Белсенділер мен ҮЕҰ үшін ИТБИ-дың азаматтық қоғамның қатысуына қойылатын талаптарын, Азаматтық қоғамның қатысу протоколын, сондай-ақ бұл талаптардың тетіктері мен шектеулерін түсіну маңызды. Бұл мемлекет пен компаниялармен диалог барысында Стандарттың тілін сауатты қолдануға, қатысу құралдарын пайдалануға және азаматтық белсенділік кеңістігін жақсарту бойынша нақты ұсыныстар беруге мүмкіндік береді.
2. ИТБИ құралдарын пайдалану, мысалы, мүдделі тараптардың көпжақты тобына (МТКТ) қатысу, бұл тең қатысуға және шешім қабылдау процесіне тікелей ықпал етуге мүмкіндік береді. Азаматтық қоғам өкілдері ретінде немесе олардың атынан МТКТ жұмысына қатыса отырып, азаматтық қоғамның қатысуына қолайлы жағдай жасау мәселелерін күн тәртібіне және жұмыс жоспарына енгізуге қол жеткізу керек.
3. Қысым, шектеу немесе репрессия жағдайларын құжаттау және бұл ақпаратты ИТБИ-дың жергілікті және халықаралық құрылымдарына — МТКТ, ИТБИ халықаралық басқармасы, ИТБИ халықаралық хатшылығы арқылы өкілдері мен шағым беру тетіктері арқылы ұсыну.
4. Мемлекеттің валидация процесін пайдалану азаматтық кеңістікті қорғау жөніндегі адвокациялық науқандар үшін, соның ішінде мәселелер туралы ақпарат тарату, баламалы есептер дайындау және халықаралық хатшылық ұйымдастырған пікір жинау және консультациялар процестеріне қатысу арқылы. Валидациялар арасындағы кезеңде азаматтық қоғамның ИТБИ процесіне қатысу мүмкіндігін халықаралық ИТБИ құралдарын, атап айтқанда, валидация үлгілерін пайдалана отырып, жүйелі түрде бағалау қажет.
5. Жергілікті және халықаралық серіктестермен, сондай-ақ ИТБИ процесіндегі басқа да мүдделі тараптармен ынтымақтаса жұмыс істеу:
   • ИТБИ-ға қатысу үшін жергілікті ҮЕҰ желілерін дамыту, құқық қорғау саласының сарапшыларын тарту арқылы азаматтық қоғам белсенділерінің қатысу сапасын арттыру, ақпарат жинауды және өзара қолдауды күшейту;
   • аймақтың басқа елдеріндегі ҮЕҰ-лармен, сондай-ақ жаһандық Publish What You Pay коалициясымен ақпарат алмасу және ынтымақтастық орнату;
   • ИТБИ жаһандық конференциялары мен басқа да аймақтық және халықаралық іс-шараларды бұзушылықтар туралы ақпарат тарату және қолдау кеңейту үшін пайдалану;
   • елшіліктерді, ИТБИ-ды қолдайтын елдер мен компаниялардың өкілдерін азаматтық қоғам өкілдерін қорғауға шақыру, егер оларға үкімет немесе өндіруші компаниялар тарапынан қысым көрсетілсе.

ЭЫДҰ-ға (ОЭСР) қатысты

ЭЫДҰ стандарттарын және ұйымның Қазақстан, Қырғызстан және Өзбекстанмен өзара іс-қимылын талдау Орталық Азия елдері мемлекеттік басқару, сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясат, цифрлық трансформация және жауапты бизнес жүргізуді ілгерілету салаларына ЭЫДҰ шеңберінің негізгі элементтерін біртіндеп енгізіп жатқанын көрсетеді. Елдердің ешқайсысы ЭЫДҰ мүшесі болмаса да, мониторинг тетіктері, тақырыптық шолулар және аймақтық бастамаларға қатысу ашықтық, есептілік және инклюзивтілік стандарттарын ерікті түрде енгізуге ықпал етеді. Үш елдің барлығында ЭЫДҰ стандарттарының ішінара, бірақ күшейіп келе жатқан институционалдануы байқалады. Ең кеңінен қамтылған қағидаттар — ашықтық, RIA, есептілік және сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясат. Адам құқықтарына тікелей қатысты мәселелер әлі де әлсіз көрініс табуда, бұл ұлттық күн тәртібіне және құжаттарға интеграциялаудағы басты қиындықтардың бірі. Алайда инклюзивтілік, қолжетімділік, теңдік және қатысу қағидаттары қазірдің өзінде негізгі саяси құжаттар мен саясатқа енгізілген. Азаматтық қоғам аймақта ЭЫДҰ стандарттарын бейімдеу мен мониторингте негізгі рөл атқарады. Аймақ елдерінің барлығында азаматтық қоғам ұйымдары балама ақпарат ұсынуға (көлеңкелі есептерді қоса алғанда), консультациялық процестерге және ашық басқару, сыбайлас жемқорлықпен күрес және жауапты бизнес күн тәртібін ілгерілетуге қатысады. Қазақстан мен Қырғызстанда азаматтық қоғамның серіктестік процестерге қатысуы кеңірек, ал Өзбекстанда бұл процесс қалыптасу сатысында. Қазақстан ЭЫДҰ-мен институционалдық жақындасудың ең жоғары деңгейін көрсетеді: Country Programme бағдарламасына қатысу, ЭЫДҰ Кеңесінің ұсынымдарына ресми қосылу, Ұлттық байланыс пунктінің жұмыс істеуі және тұрақты тақырыптық шолулар. ЭЫДҰ стандарттары мемлекеттік басқару, сыбайлас жемқорлықпен күрес, цифрлық үкімет және ашық басқару салаларындағы реформаларға белсенді әсер етуде. Қырғызстан Стамбұл іс-қимыл жоспары, статистикалық және инфрақұрылымдық жобалар сияқты бірқатар аймақтық бастамаларға қатысады және SIGMA қолдауына ие. Институционалдық шектеулерге қарамастан, ел ашық басқару, сыбайлас жемқорлыққа қарсы есептілік және азаматтық қоғамның қатысуы бойынша ЭЫДҰ-ның үздік тәжірибелеріне сүйенеді.

Ұсыныстар

Аймақ елдері үшін:

• ЭЫДҰ-мен институционалдық ынтымақтастық нысандарын тереңдету (Country Programme, SIGMA, тақырыптық шолулар).
• RIA, ашық бюджет, цифрлық қатысу және азаматтық қоғамды тарта отырып, саясатты бағалау жүйесін енгізуді жалғастыру.
• ЭЫДҰ ұсынымдарын қарау және енгізу барысында азаматтық қоғаммен тұрақты диалог тетіктерін құру немесе нығайту.
• Адам құқықтарының мәртебесін ұлттық стратегияларда арттыру, соның ішінде әділ сот төрелігіне қолжетімділік, кемсітпеу және ашықтық аспектілерін енгізу.

ЭЫДҰ мен аймақтағы серіктестер үшін:

• Адам құқықтары, инклюзия және азаматтардың қатысуына баса назар аударатын тақырыптық бастамаларды қолдау.
• Мониторинг және бағалау бағдарламаларына азаматтық қоғамның қатысуын күшейту.
• Елдік деректер мен шолулардың ұлттық тілдердегі қолжетімділігін кеңейту.
• Орталық Азия аясында елдер арасындағы диалог пен тәжірибе алмасу платформаларын дамыту.