Беделді халықаралық ұйымдар Қазақстандағы адам құқығына қатысты есебін жариялап, онда билік сыншыларына жасалып жатқан қысымға айрықша тоқталды
International Partnership for Human Rights (IPHR) халықаралық ұйымы мен Адам құқықтарын қорғау және заңдылықты сақтау жөніндегі Қазақстан халықаралық Бюросының CIVICUS Monitor-ға дайындаған 2024 жылдың қараша айынан 2025 жылдың маусым айына дейінгі адам құқықтарына қатысты есебі жарияланды.
Бұл есепте шетелден қаржыландырылатын ұйымдарға жасалып жатқан қысым, ЛГБТ қозғалысын қудалау, бейбіт жиындарға рұқсат бермеу, журналистердің жұмысын шектеу мәселері түгелдей қамтылды.
«2025 жылғы ақпанда бір депутат «шетелдік агент» деп танылатын үкіметтік емес ұйымдарға (ҮЕҰ) қатысты заң қабылдауды ұсынды. Ол бұл бастамасын Трамп әкімшілігінің әрекеттерімен негіздеп, «ойын ережелерін қайта жазу қажет» екенін алға тартты. Аталған депутат мүше болып табылатын үкіметшіл партияның парламенттік фракциясы мұндай заң жобасын әзірлеуге кірісті. Бұдан бөлек, Мәдениет және ақпарат министрлігі жалпы ҮЕҰ-ға қатысты заң әзірлеу жұмыстарын бастады. Арнайы жұмыс тобына 2025 жылдың тамызына дейін осы заң жобасын дайындау тапсырылды.
Бұл бастамалар шетелден қаржыландыру алатын ҮЕҰ-ларға арналған жаңа, қатаң ережелер енгізілуі мүмкін деген алаңдаушылық тудырды. Себебі, қазіргі қолданыстағы заңнаманың өзі мұндай ұйымдарды алалаушы есеп беру талаптарына бағындырып, оларды қоғамдық тізілімге енгізу арқылы теріс көзқарас қалыптастырып отыр», делінеді ұйымдардың есебінде.
Одан бөлек, Қаңтар оқиғасына қатысты да сот процестері ұмыт қалмады. «2022 жылғы қаңтардағы жаппай наразылықтарды басу кезінде құқық қорғау органдары тарапынан жасалған құқықбұзушылықтар үшін жаза бермеу мәселесі әлі де алаңдаушылық тудырып отыр. Азаптау және өзге де зорлық-зомбылық әрекеттері үшін 40–50 лауазымды тұлға сотталғанымен, бұл — құқықбұзушылықтардың ауқымына сай келмейтін тым аз көрсеткіш. Сонымен қатар, көптеген іс жүргізулер әділ сот талқылауына қатысты күмәнмен, жеңіл жазалармен және жәбірленушілерге тиісті өтемақының берілмеуімен ерекшеленді.
Мысалы, 2025 жылғы қаңтарда ондаған тұтқынды азаптағаны үшін сотталған алты лауазымды тұлға небәрі үш жыл бас бостандығынан айыру жазасын алды, ал жәбірленушілердің тек бір бөлігіне ғана өтемақы төлеу туралы өтініштері қанағаттандырылды. Бұл үкім 2025 жылғы маусымда аппеляциялық сатыда өзгеріссіз қалдырылды», делінеді аталмыш құжатта.
Викрам Рузахуновтың ісіне қатысты былай делінеді: «Бұл іс бойынша жәбірленушілердің қатарында Қазақстан мен көршілес елдердің азаматтары бар. Солардың бірі — Қырғызстандық танымал джаз музыканты Викрам Рузахунов. Ол 2022 жылғы қаңтар оқиғалары кезінде ұсталған, алайда наразылықтарға қатыспаған. Оның ісі кең қоғамдық резонанс тудырды: 2022 жылғы 9 қаңтарда Қазақстанның мемлекеттік телеарнасында оның денесінде соққы іздері байқалатын, ал өзі жаппай тәртіпсіздіктерге қатысу үшін 200 АҚШ долларына жалданғанын мойындағандай болып көрінетін бейнежазба көрсетілді. Бұл видеодан оны жақтастары танып, қоғамда үлкен наразылық толқыны туындады. Нәтижесінде Рузахунов босатылып, Қырғызстанға оралды. Рузахунов сот үкімін «әділдікке қарай жасалған шағын ғана қадам» деп атап, сот процесі үрейлі жағдайда өткенін айтты — сот ғимаратының сыртында ондаған полиция қызметкері жиналып, сотталушыларға қолдау білдірген».
Сонымен бірге, IHPR мен АҚҚжЗСжҚХБ елдегі саяси тұтқындардың жағдайына да алаңдаушылық білдірді. «Көпшіліктің назарын аудартқан оқиғалардың бірі — блогер Темірлан Енсебектің 2025 жылғы қаңтарда тұтқындалуы болды. Ол Instagram-дағы сатиралық арнасында даулы, бірақ кең таралған әнді бөліскені үшін «араздық қоздырды» деген айыппен қамауға алынды. 2025 жылғы сәуірде ол бес жыл мерзімге бостандығы шектеліп, әлеуметтік желілерде жарияланым жасауға, журналистермен сөйлесуге және қоғамдық іс-шараларға қатысуға тыйым салынды. Адам құқықтарын қорғаушылардың пікірінше, бұл ән – блогердің Қазақстан және Ресейдегі қоғам қайраткерлерін сынаған сатиралық жазбалары үшін кек алу мақсатында сылтау ретінде қолданылған. Оппозициялық белсенділердің түрмеде қалуы да алаңдаушылық туғызуда. Олардың қатарында — «Алға, Қазақстан!» партиясының көшбасшысы Марат Жыланбаев пен журналист-блогер, белсенді Думан Мұхамедкәрім бар. Екеуі де негізсіз экстремизмге қатысты айыптар бойынша сотталған. 2025 жылдың көктемінде Жыланбаев өзіне адамдық қадір-қасиетін қорлайтын жағдайлар жасалғанына, сондай-ақ жұмыс істеу, сурет салу және жүгіру құқығынан айырылғанына наразылық ретінде 40 күндік аштық жариялады. Бұл — 2023 жылдан бері түрмеге қамалғаннан бергі оның сегізінші аштық жариялауы. Жүгіру құқығынан айырылуы — бұрынғы әлемге әйгілі марафоншы үшін ерекше маңызды мәселе. Ал Мұхамедкәрімнің үкімі 2024 жылғы қарашада аппеляцияда күшінде қалдырылған соң, ол заң бойынша өзі тұратын Алматы облысына ауыстырылудан бас тартуға қарсы наразылық білдіріп, өзін жарақаттап, аштық жариялаған. Соған қарамастан, ол Алматы облысынан шамамен 1 000 шақырым қашықтықтағы түрмеге ауыстырылды. Саяси астары бар деп танылған басқа істер бойынша да тергеулер жалғасуда. 2024 жылғы қыркүйекте Қазақстанда атом электр станциясы салуға қарсы шыққан бес белсендіге «жаппай тәртіпсіздік ұйымдастырмақ болды» деген айып тағылып, олар тергеу изоляторында қалды. Адам құқықтарын қорғаушылар оларды саяси тұтқындар деп танып, көктемде олардың есімі саяси тұтқындар тізіміндегі 31 адамға дейін көбейткен. Бұл іс бойынша сот процесі 2025 жылғы шілдеде басталады деп күтілуде. Тәуелсіз әрі танымал журналист Лұқпан Ахмедьяров 2025 жылғы сәуірде «жалған ақпарат таратты» деген күдікпен тергеуге шақырылып, ұсталды. Бұл — оның Ресейдің Украинадағы соғысына қатысуға мәжбүрленген қазақстандықтар туралы жасаған репортажынан кейін болды. Кейін ол осы тақырыптағы материалына байланысты полициядан тағы бір шақырту алғанын хабарлап, журналистік қызметі үшін қайта қудалауға ұшырауы мүмкін деген алаңдаушылықты күшейтті», деп жазады өз есебінде.
Сонымен бірге, Киевте кісі қолынан қаза тапқан белгілі журналист Айдос Садыковтың қазасы әділ тергелмегеніне де бұл құжатта ерекше назар аударылады.
