(ҚЫСҚАРТЫЛҒАН НҰСҚА)
Бүгінде біз шындық пен қисын, құқық пен әділет ұғымдары көмескіленіп, Франц Кафка мен Джордж Оруэллдің романдарына айналған заманда өмір сүріп отырмыз. Жаһандық құқықтық жүйелер мен халықаралық стандарттардың өзі көзбояушылыққа айналған тұста, авторитарлық режимдер “адам құқықтарын қорғаушы” кейіп танытып, ал бейбіт пикетке шыққан азаматтар – “қауіп төндіруші” саналып жүр. Бұл мақалада заңның билікке қызмет ететін құралына айналуы мен адам құқығының маңызсыздануы жайлы сөз қозғалады.
Біз бүгінде шындық пен логиканың шекарасынан шыққан, түс секілді бір әлемде өмір сүріп жатқандаймыз. Бұл шындықты Франц Кафка мен Джордж Оруэллдің қаламы ғана бейнелеп бере алар еді. Себебі қазіргі қоғамда болып жатқан жайттардың астарын ақылмен, дәлелмен, қисынмен ұғыну барған сайын қиындап барады.
Бірнеше жыл бұрын, Жаңа жыл қарсаңында ардагер футболшылардың шынайы достығы мен өмірлік құндылықтар жайлы сырласқан кеші өтті. Бір досым ол кезде терең ойлы тост айтты: жастық шағында достықты жүрекке жақын, өмірге көзқарасы ұқсас жандармен құруға тырысқан екен. Кейін есейе келе, өмірлік құндылықтар емес, ортақ қызығушылықтар мен кәсіби қабілет бағаланатын кезеңге қадам басқанын түсінген. Ал соңғы жылдары – ең бастысы, адамның ақылға қонымдылығы ғана маңызды болып қалғанын байқаған.
Мен айналысатын сала – халықаралық құқық, адам құқықтары және юриспруденция – дәл осы сәтте осы айтылған өзгерістердің салдарын анық сезініп отыр.
2006 жылы адам құқықтары жөніндегі БҰҰ Комиссиясының орнына жаңа құрылым – Адам құқықтары жөніндегі Кеңес келді. Бұл Кеңеске әлемнің барлық мемлекеттері әр 4-5 жыл сайын өз еліндегі адам құқықтарының жағдайы туралы есеп тапсыруы тиіс. Бірақ бір таңғаларлығы – осы уақыт ішінде ең репрессивті елдер – Солтүстік Корея, Эритрея, Түрікменстан және Экваториалдық Гвинея да бірнеше рет есеп беріп үлгерген.
Бүгінгі күні адам құқықтары бойынша ұсыныс беретін Кеңес мүшелері – аймақтық квота бойынша сайланған Куба, Қытай, Судан, Эритрея сияқты елдер. Сонда біз қандай халықаралық стандарттар мен жалпыға ортақ құндылықтар жайлы сөз қозғай аламыз?
1973 жылы Кеңес Одағы, сондай-ақ Ресей, Украина және Беларусь азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактке қол қойды. Онда сөз бостандығы, сенім мен дін еркіндігі, бейбіт жиындарға қатысу, қозғалыс еркіндігі, ел басқаруға араласу, кемсітушіліксіз өмір сүру секілді құқықтар бекітілген болатын. Ал ЕҚЫҰ-ның бастау алған Хельсинки Актісінде адам құқықтарына құрмет көрсету басты қағида ретінде жазылған еді.
Бірақ бүгін ше? Нәтиже жоқ. Бұл – КСРО-дағы классикалық үлгі секілді: «сіз бізге жалақы төлегендей боласыз, біз жұмыс істегендей боламыз». Мұнда – авторитарлық елдер өз міндеттерін орындағандай кейіп танытады, ал халықаралық қауымдастық оларды шын мәнінде орындап жатыр деп сенгендей болады.
Бұл – «реалполитика» деген ұғым: Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін қабылданған адамзаттық құндылықтардың үстінен биліктің прагматикалық мүддесі жеңіп отыр.
Бір конференцияда мен: демократия, заң үстемдігі, адам құқықтары мен азаматтық қоғамның төрт жауы бар деген тұжырым айттым. Олар – мұнай мен газды қаруға айналдыру, терроризмге қарсы күресті саяси оппозицияны басуға қолдану, геосаяси мүдделер, ал соңғысы – дезинформация мен тоталитарлық насихат.
Бүгінде осы «жаулар» адам құқықтарын тұтқында ұстап отыр. Қауіпсіздік пен адамгершілік негізіндегі халықаралық жүйе біртіндеп құлап барады.
Заң үстемдігі дегеніміз не? Ағылшын тілінде бұл екі түрлі мағынаға ие: “rule of law” – заң бәрінен биік, ал “rule by law” – заң билікке қызмет етеді. Біріншісінде бәрі заң алдында тең. Ал екіншісінде – заң саясаттың құралына айналады.
Міне, дәл осы кезде адам ақылының «төбесі» сырғи бастайды.
Мысал ретінде айтайын. 2022 жылы «BIZDIN TANDAU» партиясын құру бастамасын көтергендер Әділет министрлігіне тиісті құжаттарын тапсырады. Бірақ оларға жауап: «тізім талаптарға сәйкес емес». Ал қандай талаптарға сәйкес еместігі туралы нақты түсініктеме берілмейді.
Азаматтар сотқа жүгінеді. Бірақ сот та: “бұл – жеке мәлімет, ашып көрсете алмаймыз” дейді. Яғни, сіз өзіңіз берген деректерді өзіңіз тексере алмайсыз. Мұндайда қандай да бір қатені түзету мүмкін емес. Сіз тек “бір жерде қате жібердіңіз” дегенге сеніп, әрекет етесіз.
Мұның астарында не жатыр? Оппозициялық партияны тіркеуге жол бермеу. Ал себеп? «Саяси мақсатқа сай емес» деген астарлы шешім. Ал ресми уәж – «жеке мәліметтерді қорғау» туралы заң.
Тағы бір мысал – азаматша Бурабаеваның пикет өткізуге жасаған өтініші. Ол мүгедектік мәселелері жөнінде Абай ескерткіші мен Тәуелсіздік монументі жанында пикет өткізгісі келеді. Бірақ әкімдік рұқсат бермейді. Себебі – бұл аумақ көлік нысандарына тым жақын орналасқан.
Бірақ бұл «жақын» деген түсінік қай заңнан алынған? Мәслихат шешімінде тек қауіпті нысандарға қатысты 400 метр шекара бар. Ал әкімдік пен соттар бұл шекараны барлық жолдарға, тіпті тұрақтарға дейін қолданып отыр.
Егер заңды осылай икемдеп түсіндіре берсек, онда бейбіт пикет өткізуге еш мүмкіндік қалмайды. Алматының ішінде ондай ашық, «400 метр радиуста ешбір жол жоқ» орын жоқтың қасы.
Бірақ әкімдік пен соттар мұны да заңға сай етіп көрсетеді. Заңға емес, саяси ыңғайға икемделген шешімдер қабылданады. Тіпті ең бейбіт пікір білдірудің өзі – «қауіпті әрекет» саналып кетуі мүмкін.
Қысқасы, егер бейбіт жиналысқа рұқсат бергіңіз келмесе – ашық айтыңыз. «Саяси тұрғыдан рұқсат ете алмаймыз» деп шындықты мойындаңыз. Сонда халықта артық үміт болмайды.
Бірақ олай емес. Есесіне, бұл заңды, логиканы, адам құқықтарын бағалайтын адамдардың ақыл-есін сарқып бітіретін жағдай. Ал оны жоғарыдағылар шын мәнінде сезіне ме екен?..
